حاج شیخ عباس قمی ستاره تابناك آسمان علم و فضیلت، محدث و حدیث یگانه دوران حضرت امام خمینی (قدس سره)، - چهل حدیث امام خمینی حدیث اول - محدث قمی از جمله، مشایخ روایت است كه امام خمینی (قدس سره) از قم و در یك فضای معنوی به دنیا آمد. پدر بزرگوارش مرحوم كربلائی محمد رضا یكی از علاقه مندان و شیفتگان اهل بیت علیه السلام و مردی پرهیزگار و صالح بود و مادر وی زنی پارسا و مؤمنه بود كه سعی تمام در انجام واجبات الهی داشت و یكی از ویژگیهای آن بانوی گرانقدر، اهمیت فوق العاده به نماز اول وقت بود. یقینا یكی از عوامل موفقیت و آینده درخشان این شخصیت بزرگ شیعه، تربیت و نشو و نما در چنین محیطی و توسط چنین مربیانی بوده است. وی دوران كودكی را در جوی آكنده از معنویت و روحانیت پشت سر گذاشته و با عشق و علاقه سرشار به علم و اهل علم تحصیلات مقدماتی خویش را در همان شهر آغار كرد. ادبیات و فقه و اصول را در محضر اشاتید فن و علمای سرشنای آن روز همچون میرزا محمد ارباب قمی و سایر بزرگان آموخت.
عزیمت به حوزه علمیه نجف

بعد از طی مراحل تحصیل در زادگاه خویش، در سال 1316 و در سن 2 سالگی به منظور تكمیل و ادامه تحصیل، عازم حوزه علمیه نجف اشرف گردید و در جلسه درس دانشمندان و مدرسین والا مقام حوزه نجف حاضر اشرف شد. او كه تشنه فراگیری علوم و معارف الهی بود خود را از چشمه زلال حقیقت و معنویت حوزه نجف سیراب می كرد.

این جوان سعادتمند در ساحل نجف راه خویش را یافت و و بعد از تحیلات رایج زمان خویش به علوم حدیث متمایل شد و عشق و علاقه خویش را به جمع آوری و نقل احادیث نورانی اهل بیت علیه السلام نشان داد (1).

شور و شوق وصف ناپذیر این جوان قمی، وی را به محضر درس استاد حدیث، علامه بزرگوار حاج میرزا حسین نوری قدس سره كشاند او از همان سالها دلبسته استاد خویش گردید وی پیوسته ملازم و همراه استاد خویش بود و در سایه آم وزش های علمی و عملی آن بزرگوار، به مقامات عالی فرهنگی و معنوی رسید و علاوه بر اینكه از اندوخته های علمی و آموزش های عملی استاد ازجمند خویش بهره مند می شد از كتاب خانه ارزشمند و كم نظیرش عملی استاد ارجمند خویش بهره مند می شد از كتاب خانه ارزشمند و كم نظیرش نیز استفاده كرد. در سال 1320 با رحلت محدث نوری محدث نوری تحولی عمیق در روحیه حاج شیخ عباس ایجاد شد و چنان روح و جان او را متأثر ساخت كه سال ها بعد از آن حادثه تلخی آن را در كامش احساس می كرد ایشان در این رابطه می نویسد:

«... مصیبتش بر عامه مسلمین، خصوص بر این داعی كه در خدمتش منزلت اولاد داشتم، چنان تلخ گذشت كه هنوز مرارت آن را در كام خود می بینم و بر فقدان آن جناب بسی تأسف می خورم و سزاوار است كه بگویم بعد از استادم زندگیم مانند ماهی در خشكی بود و گذران روزگارم مانند برف در مقابل حرارت (2)...»(3)

وی بعد از شش سال تحصیل مداوم، در محضر اساتید بزرگوار حوزه علمیه نجف و استفاده های فراوان از ارباب علم و معرف در سال 1322ق با كوله باری از اندوخته های علمی و معنوی به زادگاهش مراجعت كرد. این جوان پر تلاش قمی، در نتیجه زحمات طاقت فرسای خویش، كه اینك بعنوان دانشمندی فرزانه در عرصه علم و تحقیق و نویسنده ای زبر دست در سنگر تألیف و تصنیف و عارفی پرهیزگار در میدان عمل و ستایشگری عاشق در محراب عبادت و سخنوری توانا در منبر وعظ و خطابه محسوب می شد.

فعالیت های خویش را در سنگر تألیف و تبلیغ و در دفاع از حریم اهل بیت علیه السلام و نشر معارف نورانی اسلام آغاز كرد.
هجرت به مشهد

همزمان با هجرت مرحوم آیت الله حاج آقا حسین قمی از عنایت عالیات به مشهد مقدس، ایشان هم از قم عازم مشهد رضوی علیه السلام شد و در آن جا به پیشنهاد آیةالله قمی با دختر برادر ایشان، ازدواج كرد و چهار فرزند او ثمره همین ازدواج می باشد. محدث قمی در مشهد برای سومین بار توفیق سفر به خانه خدا را پیدا كرد و این سفر او كه با كشتی انجام گرفت شش ماه طول كشید. كه در مجلس سخنرانی او جمعیت انبوهی از شیفگتان اهل بیت علیه السلام برای شنیدن كلمات گهربار و درك فیوضات معنوی از سخنان وی، عاشفانه كرد چراغ معرف او حلقه می زدند.
در پناه حضرت رضا علیه السلام

ایشان سالهایی كه در مشهد مقدس رضوی علیه السلام بود بهره های فراوانی از آن آستان مقدس دریافت می كرد، آشنائی با علمای ابرار و انسان های پاك ضمیر همچون آیةالله آقا حسین قمی قدس سره، روحانی پاك سرشت و صاحب كرامت حاج شیخ حسنعلی نخودكی اصفهانی، مرحوم آخ وند ملاعباسی تربتی (پدر بزرگوار آقای حسینعلی راشد)، آقای شیخ مرتضی عیدگاهی و آقا شیخ علی اكبر نوقانی و سایر علمای مشهد، تألیف كتاب «فوائد الرضویه» و تعدادی از تألیفات ایشان با استفاده از كتابخانه آستان مقدس رضوی، از جمله عنایات حضرت صثامن الحجج آقا علی ابن موسی الرضا علیه السلام، به مرحوم حاج شیخ عباس قمی بود (4). ایشان در این زمینه چنین می نویسد: از دارالایمان قم بصوب ارض اقدس (بسوی سرزمین پا)» توجه نمودم... و چندان مراحم و الطاف و نعمت از آن رحمت الهی و نعمت نامتناهی در خود مشاهده كردم كه هوس مجاورت آن آستانه مقدسه را نمودم.. با آنكه در این قطعه از زمان كه فقته های بی پایان چون پاره های شب مظلم متراكم، و بر تمام بلاد و عباد متهاجم گسته و بحكم اذا عمت البلدان الفتن و البلایا فعلیكم بقم و حوالیها و نواحیها فان البلایا مدفوع عنها (5). شایسته است كه هر كس بتوند مهاجرت ببلده طابیبه قم نماید تا چه رسد بكسی كه قم وطن او باشد. لكن این شكسته مهجور، چندان مغمور در نعمت مراجعت به وطن را در خود ندیدم بلكه سختیهای كشیده و تلخیهای چشیده را شكر گفتم و منتها پذیرفتم... و پیوسته سختی های كشیده و تلخی های چشیده را شكر گفتم و منتها پذیرفتم... و پیوسته عرضه می دارم:

شاها اگر به عرض رسانم سریر فضل

مملوك آن جنابم و محتاج این درم

ار بر كمنم دل از تو و مهر از تو بگسلم

این مهر بر كه افكنم این دل كجا برم

نامم زكاخانه عشاق محو باد

گر جز محبت تو بود ذكر دیگرم

ای عاشقان كوی تو از ذره بیشتر

من كی رسم بوصل تو كر ذره كمترم(6)
مبارزه با هوای نفس

در همان سالهایی كه محدث قمی در مشهد بود جمعی از مؤمنین و طلاب با اصرار از وی تقاضا می كنند كه در ماه مبارك رمضان در مسجد گوهر شاد نماز جماعت برپا كند و ایشان هم می پذیرند و در یكی از شبستانهای مسجد، به نماز جماعت اقدام می كنند. هنوز ده روز نشده بود كه جمعیت بسیاری در آن شركت می كنند. یك روز پس از اتمام نماز ظهر به آقای شهابی كه نزدیك وی بود می گوید: من نمی توانم نماز عصر را بخوانم! و بلافاصله به خانه برمی گردد و تا آخر ماه مبارك رمضان نماز جماعت تعطیل می كند. روزی مرحوم حاج میرزا علی اكبر نوقانی از ایشان می پرسند: چرا نماز جماعت را تعطیل گردید؟ ایشان در پاسخ می فرماید: «حقیقت این است كه در ركوع ركعت چهارم متوجه شدم كه صدای اقتدا كنندگان پشت سرم كه می گفتند: «یاالله! ان الله مع الصابرین» از نقطه دوری بگوش می رسد همین كه متوجه زیادی جمعیت شدم در من یك نوع خوشحالی ایجاد شد و من فهمیدم برای اقامه نماز جماعت مسلمانان اهلیت ندارم برای همین این بار را بگردن نگرفتم (7). محدث قمی شخصیتی بود كه در تمام لحظات زندگی در محضر خدا می زیست و این حضور را كاملا احساس می كرد اخلاص و خدا محوری او در سرتاسر زندگی، وی را در ردیف بندگان مخلص قرار داده بود و تمام حركات ریز و درشتش با نام و یاد خدا شكل می گرفت: نیت خالصش را چون گوهری صاف و شفاف پاس می داشت. انگیزه های خود را با هوا و هوس، نام و آوازه، خودنمائی، لذت های دنیایی، توجیهات و باورها یناصواب، آلوده نمی ساخت داستان بالا و قضیه ای كه در پی می آید شاهد مدعای ما است.
داستان شیخ عبدالرزاق

مرحوم محدث روزی برای فرزند بزرگش نقل كرد كه: وقتی كتاب «منازل الاخرة» را تألیف و چاپ كردم یك نسخه آن به دست شیخ عبدالزق مسأله گو - كه همیشه قبل از ظهر در صحن مطهر حضرت معصومه علیه السلام مسأله می گفت - افتاده، و او هر روز كتاب «منازل الآخ ر» را بدست گرفته و برای حاضرین می خواند. مرحوم پدرم كربلائی محمد رضا - كه از علاقه مندان شیخ عبدالرزاق بود، و هر روز در مجلس او حاضر می شد - روزی به خانه آمذد و گفت. شخی عباس! «كاش مثل این مسأله گو می شدی و می توانستی منبر بروی و این كتاب را كه امروز برای ما خواند، بخوانی» چند بار خواستم بگویم آن كتاب از آن كتاب از آثر و تألیفات من است، اما هر بار خودداری كردم و چیزی نگفتم: فقط عرض كردم: «دعا بفرماوید خداوند توفیقی مرحمت فرماید (8).
تأثیر بیان

سنگربان صدیق اسلام شب های پنچشبنه و جمعه در مدرسه میرزا جعفر واقع در صحن مطهر رضوی علیه السلام به عنوان درس اخلاق برای طلاب علوم دینی منبر می رفتند.، نزدیك به هزار نفر از طلاب و علماء شهر در آن مجلس شركت می كردند منبر ایشان حدود دو ساعت و نیم تا سه ساعت طول می كشسید و دذ مباحث مختلف اخلاقی سخن می گفت. واعظ دانشمند و مشهور جناب آقای راشد كه در آن زمان یكی از طلاب حاضر در مجلس حاج شیخ بوده است در رابطه با نفوذ سخنان ایشان چنین می گوید: اثر یك منبر ایشان در دو شب تا یك هفته در ما باقی بود. در طول یك هفته مضامین سخنان آن مرحوم در اعماق دل ما ریشه دوانیده و ما را به خود مشغول داشته بود! به طوری كه تا هفته بعد كاملا تحت تأثر آن بودیم! سخنان نافذ آن مرحوم چنان چنان بود كه تا یك هفته انسان را از پندارهای ناروا و گناهان باز می داشت و به خداوند متعال متوجه می كرد (9). در مورد تأثیر سخنان حاج شیخ عباس قمی و نورانیتی كه از نقل كلام اهل بیت علیه السلام در دلها جا می گرفت به بیانات ارزشمند یكی از علمای اعلام نجف توجه كنید: وقتی كه حاج شیخ عباس قمی در منبر حدیث نقل می كرد و سلسله سند روایان هر حدیث را ذكر نمی نمود و مختصری از شرح حال هر كدام را بیان می كرد پس از معرفی آخرین راوی به امام صادق علیه السلام می رسید، چنان بود كه گوئی شنونده امام علیه السلام را می دید، با همان عظمت و مهابت و مقام شامخ امامت بود (10). آقای محمود شهابی استاد دانشگاه تهران كه در سالهای 1338 و 1339 قمری ایشان را در مشهد درك كرده است در زمینه تأثیر كلام حاج شیخ می نویسد: مرحوم حاج شیخ عباس قمی بی مبالغه خود چنان بود كه برای دیگران می خواست، و چنان عمل می كرد كه به دیگران تعلیم می داد. سخنان و مواعظ او چون از دل خارج می شد و با عمل توأم بود لاجرم بر دل می نشست و شنونده را به عمل وا می داشت. هر كس او را با آن حال صفا و خلوص می دید عالم بود یا جاهل، عارف بود یا عامی، بازاری بود یا اداری، فقیر بود یا غنی وقتی سخنان سر تا پا حقیقت را از او می شنید، بی اختیار انقلابی در حال وی پدید می آمد، و تحت تأثیر بیانات صادقانه و نصایح مشفقانه او واقع می شد و به فكر اصلاح حال خویش افتاد (11).
اخلاق او جلوه ای از تعالیم اسلام

محدث بزرگوار ما، نسبت به اهل علم و علما مخصوصا كسانی كه اهل حدیث و روایت بودند احترام خاصی قائل بود، هیچ گاه خود را بر دیگران مقدم نمی داشت، وقتی وارد مجلسی می شد، زیر دست همه می نشست و هنگام یبرون آمدم به دنبال همه راه می افتاد، اگر كسی از وی تعریف و تمجید می كرد مرحوم محدث خواهش می نمود كه رشته سخن را تغییر دهد و اضافه می كرد كه من خود می دانم كه موجودی بی ارزش و حقیرم! در خانه چیزی را بر كسی تحمیل نمی كرد و از كسی خواهشی نمی نمود، در مقابل محبت دیگران سپاسگزاری می كرد از سخنان بیهوده و لغو همانطور كه در تألیفاتش مكرر نكوهش كرده است سخت پرهیز داشت. هرگز در فكر خوستائی و گفتن خلاف واقع نبود، از غرور و خودپسندی دوری می كرد و خلاصه تمام حركات و سكنات او جلوه ای او جلوه ای از تعالیم عالیه اسلام بود و به دیگر سخن یك شیعه تمام عیار و تجسم ارزهاش الهی بود (12). هر كس با او همراه می شد شیفته اخلاق او شده و تحت تأثیر گفتارش قرار می گرفت، در سفرها اینكه مشغول عبادت، فكر، مطالعه، و نوشتن بود با همسفران مانوس بوده و از آنان غافل نمی شد.
تواضع و فروتنی

«از تو تواضع بزرگوار شوی

وز تكبر ذلیل و خوار شوی»

محدث بزرگوار ما وقتی در كتاب ارزنده «فوائد الرضویه» (كه در شرح زندگانی علمای شیعه می باشد) به نام خودش می رسد، چنین می نگارد: همانا چون این كتاب شریف، در بیان احوال علماست شایسته ندیدم كه ترجمه خود را كه احقر و پست تر از آنم كه در اعداد ایشان باشم - در آن درج كنم. از این رو از ذكر حال خود صرف نظر كرده، اكتفا می كنم به ذكر مؤلفات خود). این است تواضع انسانی كه آثار زیبا و جالب و عمیقش بیش از نیم قرن است مورد استفاده خاص و عام می باشد (13).
صفا و اخلاص او

در اواخر عمرش شخصی از همدان به نجف اشرف آم ده و در منزل ایشان او را ملاقات كرد. در ضمن صحبت از زندگی شخصی وی سؤال كرد حاج شیخ عباس واقعیت را بیان كرد آن شخص در موقع رفتن پول به ایشان داد ولی محدث نپذیرفت، هر چه اصرار كرد قبول ننمود پس از رفتن فرزندش گفت: پدر! چرا نپذیرفتید؟ جواب داد: «گردنم نازك و بدنم ضعییف است، طاقت جواب خدا را در قیامت ندارم.» سپس داستان امیر مؤمنان علیه السلام در شب نوزده رمضان را بیان كرد كه آن حضرت خطاب به دخترش ام كلثوم فرمود: دخترم! برای من در یك طبق دو نوع خورشت حاضر كرده ای؟ مگر نمی دانی كه من تابع برادر و پسر عموی خویش رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) هستم، دخترم! هر كس خوراك و پوشاك او در دنیا نیكوتر باشد ایستادن و معطل شدن او در روز قیامت نزد خداوند متعال بیشتر خواهد بود. دخترم! در حلال دنیا حساب است و در حرام آن عذاب. و بعد حاج شیخ عباس گریسته و اهل خانه را موعظه كرد (14).
مردی بزرگ در یك اتاق كوچك

یكی از فضلای نجف كه در مدرسه مرحوم آیةالله العظمی آقا سید محمد كاظم یزدی (قدس سره) تحصیل می كرده است می گوید: مرحوم حاج آقا باقر طباطبائی یزدی (تولیت مدرسه و نوه سید) روزی ضمن نصیحت به طلاب مدرسه چنین می گفت: چرا این همه اصرار می كنید كه اتاق های خوب و نورگیر در مدرسه داشته باشید و به هر اتاقی كه به شما می دهند راضی نمی شوید؟ حاج شیخ عباس قمی در اتاق بسیار كوچك و تاریك راهرو همین مدرسه سكونت داشت، و در همان جای تنگ و تاریك دو جلد كتاب «غایة القصوی» را نوشت (.15 هر بار از آن مرحوم خواستیم اتاقش را عوض كند و اتاق بهتر و و بزرگتری انتخاب نماید، می فرمود: «نه! همین جا كفاف كار مرا می كند به راحتی می توانم كارم را انجام دهم. چرا اتاق دیگری را كه سایر می كند به راحتی می توانم كارم را انجام دهم. چرا اتاق دیگری را كه سایر طلاب احتیاج به ان دارند اشغال كنم (16) و این چنین است كه مردان بزرگ كارهای مهم را با امكانات كم انجام می دهند و اینان ستارگانی هستند كه در تاریكیها می درخشند و جامعه خویش را به نور ایمان روشن می كند و نمونه ای از زندگی ساده و زاهدانه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه علیه السلام را ارائه می كنند، و بنا به فرموده امام باقر علیه السلام شمع بدستانی هستند كه به مردم روشنائی زندگی كردن در میان علمای ما در محدث قمی خلاصه نمی شود بلكه اكثر اندیشمندان موفق شیعه ساده زیست بوده اند.
مرزبان ایمان و مبارزه با هجوم دشمنان

حضرت صادق علیه السلام می فرماید: عالمان پیرو ما، مرزبانان و سنگردارانی هستند كه مراقب هجوم لشگر شیطان بر مرزهای ایمانند و آن ان را از تسلط بر مستضعفان فكری باز می دارند. بدانید! از پیوان ما كسانی كه برای چنین مهمی بپا خیزند از كسانی كه در روم برای گسترش اسلام جهاد می كنند، هزار مرتبه برترند، چرا كه ایشان اینان از عقائد پیروان ما دفاع می كنند و آنان از جسم آنان (18).

حاج شیخ عهباس قمی به حق یكی از مصادیق بارز عالمان دین باور مرزبان صدیق ایمان بود چرا كه او در عصر خویش شاهد یكی از دورانهای هجوم فرهنگی دشمنان دین، به قلب اسلام و روحانیت بود. برای همین در برابر حوادث و وقایع تلخ زمان خویش قد علم كرده و بعنوان یك روحانی راستین، خود را از نظر علمی و و فرهنگی آماده مقابله با توطئه های مخالفین نمود. او در عصر مشروطیت ار سوئی قیام مردم مسلمان ایران به رهبری روحانیت آگاه، در مقابل سمتگریها و خونریزی های حاكمان ستمگر را می دید و از سوی دیگر فعالیت روشنفكران غربزده و اسلام ستیز را مشاهده می كرد كه چگونه دین و فرهنگ معنویت را كم رنگ كرده و فرهنگ مبتذل غرب را به ملت بزرگوار ایران به ارمغان می آورند.

در چنین شرایطی حاج شیخ عباس همچون یك عالم متعهد وارد صحنه شد و مانند یك طبیب دوره گرد روح و قلب مسلمین را شفا بخشید او با نگارش كتاب جاوید «مفاتیح الجنان» و «منازل الاخره» مردم را به سوی دعا و معنویت دعوت كرد و با تألیف «فوائد الرضویه» و «تحفةالاحباب» و «الكنی و الالقاب» و «هدیة الاحباب»، بزرگان دین و دانشمندان وارسته شیعی را به جوانان مسلمان معرفی كرد. و به عنوان الگو به آنان مطرح نمود و شخصیت های كاذب غرب و شرق را نفی كرد. وی با تنظیم كتاب «منتهی الآمال»، شیعیان را با تاریخ چهارده معصوم علیه السلام آشنا كرده و مردم خودباخته و بیگانه از فرهنگ خودی را، با رهبران آسمانی خویش پیوند داد. او همچنین با ترجمه «غایةالقصوی» جوانان مؤم ن را با درس احكام و دستورات شرعی مأنوس نمود، بالأخره محدث قمی مانند: ستاره ای تابناك در عصری تاریك درخشید، عصری كه رژیم ضد خدائی رضاخان بر ملت ایران حاكم بود و تاریكی ستم و بی دینی و مبارزه با ارزش های الهی همه جا را فرا گرفته بود و ملت مسلمان ایران در گرداب فساد و بدبختی غوطه ور شده بودند، در حالی كه مبارزه با روحانیت و حوزه های علمیه، ضدید با حجاب و عمامه و روضه خوانی به عنوان یك ارزش ملی تلقی می شد او كشتی نجات، از گداب هلاكت و فساد را به ملت مسلمان عرضه كرد یعنی با تدوین كتاب ارزشمند «سفینة النجاة»، مسلمانان گرفتار دربند فرهنگ بی دینی و بی بند و باری را به ساحل نجات رهنمون شد آنان را با احادیث نورانی اهل بیت علیه السلام پیوند داد و به دریای نور متصل كرد و در یك كلام حاج شیخ عباس با تألیف كتاب های متعدد در موضوعات مورد نیاز جامعه آن روز، توانست در مقابل هجوم فرهنگی دشمنان اسلام به ارزشهای الهی و اسلامی، سدی پولادین بسازد و به جوانان و نسل جدید تفكرات و اندیشه های ائمه اطهار علیه السلام سیراب نماید و آنان را در برابر دین ستیزان، بیمه كند.

او علاوه بر اینكه در سنگر قلم از كیان تشیع سرسختانه دفع می كرد و در این مسیر لحظه ای آرامش نداشت مجالس درس و سخنرانی هایش نیز هدایت آفرین بود. وی با مسافرت هایش به شهرهای قم و تهران و مشهد به سخنرانی و موعظه می پرداخت و در فراز منبر منكرات روز افزون جامعه را به مردم گوش زد می كرد.

در همان زمانی كه مقدسات اسلام مورد هجمه دشمنان قسم خورده اسلام قرار گرفته بود، آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالكریم حائری، كانون اندیشه شیعه را، با تأسیس حوزه علمیه قم، بنیان نهاد و برای پربار نمودن بنیه فكری طلاب حوزه علمیه، علما و بزرگان دینی را به آنها دعوت كرد. یكی از كسانی كه به وجود او بیش از همه نیاز داشت و به عنوان بازوی توانمند او محسوب می شد حاج شیخ عباس قمی بود. وقتی از وی دعوت شد مرحم محدث با تمام عشق و علاقه به جواز ملكوتی امام رضا علیه السلام به دعوت آن بزرگوار لبیك گفته و در خلال اقامه در مشهد به عنوان همكار و همفكر مرحوم حائری را همراهی كرد سفرهای محدث قمی در آن دوران به قم، بسیاری ار طلاب را از شهرهای دیگر مخصوصا شهرهای مقدس مشهد و نجف به سوی قم روانه كرد (19).

شیخ آقا بزرگ تهرانی می فرماید: هنگامی كه حاج شیخ عبدالكریم حائری مؤسس حوزه علمیه وارد قم شد و علمای قم از حاج شیخ عبدالكریم درخواست كردند در آن شهر اقامت كند و سر و سامانی به حوزه علمیه و آن مركز دینی بدهد، حاج شیخ عباس یكی از معاونان و یاوران او بود با اینكه آن موقع در مشهد زندگی می كرد سهم زیادی در این كار داشت و یكی از بزرگترین مروجین حاج شیخ عبدالكریم به شمار می رفت و با دشت و زبا ناو را تأئید می كرد (20).
در نگاه دانشمندان

1 - علامه امینی (متوفای 1390 ق). در كتاب گرانقدر الغدیر در رابطه با كتاب «فیض القدیر» می نویسد:... مؤلف از نوابع و بزرگان علم حدیث است و در فن تألیف در عصر حاضر، مقام ارجمندی را احراز نموده و خدمات او در این راه بر احدی پوشیده نیست.

2 - مرحوم مدرس تبریزی در كتاب «ریحانة الادب» می گوید: حاج شیخ عباس بن محمد رضا بن ابی القاسم، از افاضل علمای عصر حاضر ما كه عالم، فاضل، كامل، محدث، متتبع ماهر بوده و (21)...

3 - علامه كتابشناس، شیخ آقا بزرگ تهرانی همدرس و هم حجزه مرحوم محدث قمی در مورد شخصیت ایشان می فرماید: رابطه من با شیخ عباس قمی محكمتر از دیگران بود زیرا ما دو نفر در اتا یكی از مدارس نجف با هم زندگی می كردیم حتی دو سال بعد از فوت استادمان محدث نوری (قدس سره) با هم بودیم و نزد سایر اساتید درس می خواندیم. من همان موقع به خوبی او را شناختم، انسانی كامل و دانشمندی فاضل، آراسته به اخلاقی ستودنی و صفاتی پسندیده بود مدتها به هم نشینی او انس گرفتم و جانم با جان او درآمیخت (22).

4 - مرحوم آیةالله العظمی مرعضی نجفی (ره) در مورد شخصیت محدث قمی و كتاب مفاتیح اش می نویسد: علامه نقاد، نویسنده كتاب های فراوان، عالم بلند مرتبه راهنمای دانا در دانش حدیث، مرحوم مبرور، معشوق و یار بهشت وفور، حاج شیخ عباس قمی فرزند محمد رضای قمی از بزرگان اساتید ما در فن روایت می باشد. مفاتیح او را بهترین كتابی یافتم كه در باب ادعیه و زیارات و آداب و سنن و مناجات نوشته شده است (23).
پرتویی از توسل حاج شیخ

از رهگذر خاك سركوی شما بود

هر نافه كه در دست نسیم سحر افتاد

بدون تردید یكی از علل موفقیت یك شخص مسلمان، توجه قلبی و توسل به ائمه اطهار علیه السلام و آثار آن بزرگواران می باشد داستانها زیر نمونه ای از اعتقاد عمیق این محدث مخلص به این مهم می باشد: 1 - فرزند بزرگ ایشان آقای علی محدث زاده می گوید: فراموش نمی كنم زمانی كه در نجف اشرف بودیم یك روز صبح در حدود سال 1357 ه ق یعنی دو سال قبل از وفاتشان از خواب برخاستند و اظهار داشتند امروز چشمم به شدت درد می كند بطوریكه قادر به مطالعه و نوشتن نیستم و بسیار ناراحت به نظر می رسید. گویا با نحالشا این بود: شاید خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مرا از در خانه شهان طرد كرده باشند. آن مرحوم عادت داشتند كه گاهی این مطلب را با تاثر می گفت و می گریست! آقای محدث زاده می افزاید: در آن ایام مشغول تحصیل بودم، رفتم به درس و ظهر كه به خانه برگشتم دیدم ایشان مشغول نوشتن هستند. عرض كردم: درد چشمتان بهتر شد؟ فرمود: درد به كلی مرتفع گردید: پرسیدم: چطوری معالجه فرمودید؟ گفتنود: وضو ساختم و مقابل قبله نشستم و كتاب (24) «كافی» را به چشم كشیدم درد چشمم برطرف شد. و ایشان تا پایان عمر دیگر به درد چشم مبتلا نگردید، و آن كتاب كافی كه آن را چشم كشیدند كتابی خطی، و به خط فقیه مشهور ملا عبدالله تونی صاحب كتاب «وافیه» بود و مخحدث قمی خیلی به آن علاقه داشت. 2 - در زمانی كه در مشهد اقامه داشته است، پسر كوچكش كه كودكی سه ساله بوده بیمار می شود برایش داروی ایرانی جوشاندهد و صاف كرده و مختصری شكر در آن ریخته می آورند بیاشامد. با انگشت دست راست داروی مایع را به هم می زند، همسرش می گوید: صبر كنید قاشق بیاورم. حاج شیخ عباس در پاسخ می فرماید: «من در این كار قصد استشفاء داشته ام.، چون با این دست هزاران حدیث از ائمه طاهرین علیه السلام نوشته ام (25) و این چنین بود كه دل بسته فرزانه ائمه اطهار علیه السلام در مدتی كوتاه توانست موفقیت های بزرگی كسب كند و در عصر خویش مشهورترین محدث عالم تشیع و محبوب دل هزاران شیفته و عاشق اهل بیت علیه السلام باشد.

هزار نقد به بازار كائنات آرند

یكی به سكه صاحب عیار ما نرسد
همگام با زائرین حرم

یكی از مؤمنین نقل می كند: روزی در كربلا حاج شیخ عباس قمی را دیدم كه در صحمن مقدس حضرت امام حسین علیه السلام ایستاده و رفت و آمد سیل جمعیت را به حرم مطهر نگاه می كند و به آن مرحوم سلام كرده و احوالشان را پرسیدم با تأثر فرمودند: به واسطه تنگی نفس نمی توانم همراه جمعیت وارد حرم مطهر شوم. ایتساده ام شاید خلوت شود و بتوانم به حرم بروم.

گفتم: حاج شیخ! غضه نخورید اگر شما نمی توانید با انبوه جمعیت وارد حرم شوید، اینها كه به حرم می روند هر كدام «حاج شیخ عباس قمی» را در بغل دارند (26)!

بلی حاج شیخ عباس سالها بعد از رحلتش در محافل معنوی حضور دارد هر زائری كه وارد یكی از زیارت گاهها و یا محافل معنوی و مساجد وارد مش یود مفاتیح را كه رایجاترین كتاب مذهبی ما است به همراه دارد رمز این سعادت بزرگ را باید در خلوص نیت نویسنده آن جستجو كرد چرا كه مؤلف آن گوهر گرانمایه اخلاص خویس را با ارادت خالصانه به اهل بیت علیه السلام عجین كرده و در این كتاب جلوه گر ساخته و این چنین است كه اثر جاودانه او به ابدیت پیوسته و زینت بخش مجالس و محافل معنوی و روحانی قرار گرفته است.
نویسنده خستگی ناپذیر

محدث قمی علاقه شدیدی به مطالعه و تألیف داشت از فرصتها حداكثر استفاده را می كرد با اینكه مبتلا به یك بیماری ریوی بود و نشستن و برخاستن برایش مشكل می شد ولی شبانه روز كار می كرد. او عاشق كتاب و مطالعه به ویژه نوشتن بود خوب و سریع و با خط زیبا و نستعسن می نوست تا آنجا كه در اثر نوشتن دو طرف انگشتانش كه قلم بدست می گرفت بر آمدگی داشت. شیخ آقا بزرگ تهران نزدیكترین یار او می فرماید:

«او پیوسته سرگرم كار بود. عشقی شدید به نوشتن و تألیف و بحث و تحقیق داشت، هیچ چیز او را از این شوق و عشق منصرف نمی كرد و مانعی در این راه نمی شناخت».

این نویسنده خستگی ناپذیر وقتی با دوستانش به مسافرت می رفت بعد از صرف غذا قلم و كاغذ و كتاب بر می داشت و در گوشه خلوتی مشغول می شد وقتی رفقایش می گفتند: حاج شیخ! صبر كن قدری صحبت كنیم می گفت: «شما می روید ولی اینها می ماند»؛ برخی از تألیفات یادگار همین اوقات لحظات كوتاه سفر می باشد (27).
محدث قمی و قرآن

این دانشمند عالیقدر در رشت های مختلف علوم اسلامی متبحر بود و از جمله در علوم قرآنی اطلاعات وسیعی داش تایشان نتیجه مطالعات و آموخته های قرآنی خویش را در قالب كتابی گرانسنگ بنام «الدر النظیم فی لغات القرآن العظیم» در موضوع واژه شناسی قرآن به رشته تحریر در آورده.

حاج شیخ عباس كتابش را از آثار كهن و مورد اعتماد دانشمندان اسلامی همچون «صحاح اللغة» جوهری «مفردات» راغب - «اساس البلاغه» زمخشری - «قاموس المحیط» و سایر كتب مربوطه گلچین كرده و در طبقی بس وزین به شیفتگان معارف قرآن عرضه داشته است (28).
محدث و سادات

مرحوم سلطان الواعظین شیرازی (مؤلف كتاب شبهای پیشاور) نقل می كند: زمانی كه كتاب مفاتیح الجنان تازه منتشر شده بود، روزی در سرداب سامره آن را در دست داشتم و مشغول زیارت بودم. دیدم شیخی با قبای كرباس و عمامه كوچك نشسته و مشغول ذكر است. شیخ از من پرسید: این كتاب از كیست؟ گفتم: از محدث قمی آقای حاج شیخ عباس است. و شروع به تعریف وی نمودم، شیخ گفت: این قدر هم تعریف ندارد، بی خود تعریف می كنی! من نااحت شدم گفتم: آقات برخیز و برو! كسی كه پهلوی من نشسته بود، دست زد به پهلویم و گفت: مؤدب باش! ایشان خدو محدث قمی آقای حاج شیخ عباس هستند! من برخاستم با آن مرحوم روبوسی كردم و عذر خواستم و خم شدم كه دست ایشان را ببوسم، ولی آن مرحوم نگذاشت و هم شد دست مرا بوسید و گفت: شما سید هستید! (29)
امر به معروف و نهی از منكر

محدث قمی در بازداشتن افراد از كارهای زشت و ناروا خیلی جدی بود و در اجرای امر به معروف و نهی از منكر فقط رضایت حق تعالی را در نظر می گرفت و از ملازمت مردم در عمل به تكلیف الهی نمی هراسید و ملاحظه كسی را نمی كرد.
آثار و تألیفات

كوكب فروزان آسمان تشیع، افزون پر تلاش های گسترده و تبلیغات دامنه دار سفرهای بسیار برای ترویج و تبلیغ در نشر معارف اهل بیت علیهم السلام، در عرصه كتاب نویسی و تألیف مانند ستاره ای می درخشد. در سن چهل سالگی در حدود هفتاد جلد كتاب در موضوعات مختلف علمی و ادبی و تاریخی و مذهبی، تألیف و ترجمه كرد و به دانش دوستان و شیفتگان علم و فرهنگ و عاشقان اهل بیت علیهم السلام عرضه داشت. ما در این نوشتار محدود به برخی از آنان اشاره می كنیم و علاقه مندان را به كتاب های مفصل ارجاع می دهیم. 1 - «سفینة البحار» كه به منزله فهرست و مختصر «بحار الانوار» است و به صورت حرف تهجی ترتیب یافته است. 2 - «منتهی الامال» 3 - مفاتیح الجنان» كه بعد از قرآن شریف بیشترین تیراژ كتاب های چاپی دنیای شیعه را تشكیل می دهد 4 - «الانوار البهیه» 5 - «تتمه المنتهی» 6 - «منازل الاخرة» 7 - «الفوائد الرضویه» 8 - «تحفةالاحباب» 9 - «الكنی و الالقاب» 10 - «غایة القصوی» 11 - «نزهة النواظر» 12 - «چهل حدیث» 13 - «الفوائد الرجبیبه» 14 - «بیت الاحزان و... (30)

و سایر كتاب های آن بزرگوار كه به بعضی از آنان قبلا اشاره شد، ناگفته نماند تعدادی از كتاب های ایشان به زبانهای مختلف ترجمه شده است. علامه حاج آقا بزرگ تهرانی یار صمیم وی می نویسد: او دارای آثار باارزشی است كه همگی دلالت بر مقام شامخ علمی و اطلاعات وسع ایشان دارد از كتابخانه محدث نوری استفاده فراوان برد. زیرا محتوی تعداد زیادی از ذخائر و نقاش بود كه بیشتر آن را كتب خطی تشكیل می داد (31).
میراث جاودان

امروز میلیونها زن و مرد با ایمان كتاب شریف «مفاتیح الجنان» را می شناسند، این اثر جاویدان زین بخش هر محفل و مجلس مذهبی و روحانی است. در هر فرصتی انسان های خداجو «مفاتیح» بدست، دست تضرع به درگاه حضرت حق برداشته و با دعاها، مناجاتها و تعقیبات و زیارت های مفاتیح با معبود خویش به راز و نیاز می پردازند. راستی این چه عزت و عظمتی است كه مفاتیح در كنار قرآن و صحیفه سجادیه قرار می گیرد و این چه سری دارد كه پدید آورنده بزرگترین انقلاب عصر ما حضرت امام خمینی (قدس سره) از تبعیدگاه تركیه به فرزندش می نویسد:

«... كتاب مفاتیح، صحیفه سجادیه و... هم بفرستید (32)»

و همین امام خمینی در جواب كسانی كه می گفتند:

«اسلام فردا دیگر اسلام مفاتیح نیست اسلام قرآ ن است (33 و ما نیاز به دعا و مفاتیح نداریم.»

می فرمود: «همین مفاتیح الجنان همین كتاب های ادعیه هستند اینها كمك انسانست در اینكه انسان را آدم كند.»

و در جای دیگر می فرماید:

«آنهائی كه ادعیه را می خواهد كنار بگذراند و به اسم این كه ما قرآن می خوانیم نه دعا، آن ها قرآن را هم نمی توانند به صحنه بیاورند... اگر قرآن هم می خوانید قرآن دارد از دعا تعریف می كند مردم را ودار به دعا كنید كه اعتنا به شما نداشتیم اگر دعا نمی كردید (34).» (35)

حضرت آیةالله العظمی مرعشی نجفی در رابطه با مفاتیح می فرماید:

«مفاتیح بهترین كتابی است كه در باب دعاها و زیارتها و آداب و سنن و مناجات نوشته شده است... مؤلفش آن را از مدارك معتبر و اسناد مورد اعتماد گرد آورده است، به جانم سوگند كه همانا آن اثر جاویدی است كه در معابد و مشاهد مشرفه مورد استفاده همگان قرار می گیرد چه مجموعه گرانبها و شریفی؟! چه كتاب ارزشمند و منظم و آراسته ای! عاشقان خدا به آن توجه دارند و كمنتر جائی است از خانه ها و مساجد و مشاهد شیعیان كه در آن نسخه ای از مفاتیح یافت نشود.»
شاگردان

محدث قمی از مشایخ و اساتید بسیاری از علام و مراجع می باشد به طوری كه در 50 سال اخیر اكثر فقهای شیعه از آن مرحوم اجازه روایت دریافت كرده اند كه از جمله انها می توان از حضرت امام خمینی (قدس سره) آیةالله میلانی، آیةالله العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی و آیت الله سید مرتضی مرعشی نجفی یاد نمود. محدث قمی در اجازه روایتی كه در سال 1350 ق به آیت الله العظمی مرعشی داده است وی را با القاب و عناوین زیبائی مورد خطاب قرار داده است (36).
فرزندان

از حاج شیخ عباس چهار فرزند به یادگار مانده است كه دو پسر و دو دختر بودند. پسران ایشان مانند خودش عالم و عابد و مبلغ دین و مایه دلگرمی وی بودند. دو پسر ایشان عبارتند از اقای حاج میرزا علی محدث زاده آقای حاج میرزا محسن محدث زاده كه هر دو از فرزندان روحانیت بودندآقای حاج میرزا علی فرزند بزرگ شیخ عباس در نشر آثار به جا مانده پدرش سعی فراوان از خود نشان داد و تا این اواخر از دانشمندان و وعاظ مانده پدرش سعی فراوان از خود نشان دا و تا این اواخر از دانشمندان و وعاظ به نام تهران به شمار می آمد او چند سال پیش ندای حق را لبیك گفته و به دیدار پروردگارش شتافت. پسر دوم ایشا آقای حاج شیخ محسن محدث زاده فعلا در تهران اقامه دارد و به تبلیغ معارف دین مشغول است (37).
لحظه های آخر و بیاد ماندنی

محدث قمی حدود 12 سال در مشهد مقدس اقامت كرد و بعد از مدتی به همدان و سپس به قم رفت و بعد از واقعه گوهر شاد به نجف عزیمت كرده و تا پایان عمر خویش در آنجا زندگی كرد - در اواخر عمرش روزی یكی از علماء به عیادتش می آید و از حالش جویا می شود حاج شیخ عباس می فرماید: چند روز است كه نتوانسته ام حدیث بخوانم و بنویسم! و شروع به گریستن می كند و سخت می گرید مرحوم روحانی به فرزندش می گوید: كتاب بیاورید ج 17 بحار می آورند و چند حدیث می خواند و محدث قمی كمی خوشحال می شود». از مغرب شب آخر عمرش حالش غیر عادی بود و پس در پی اسامی ائمه اطهار علیهم السلام را تكرار می كرد مخصوصا به اسم حضرت امیر المؤمنین علیه السلام می رسید بیشتر عرض ادب و اظهار ارادت می كرد و مكررا می گفت: روحی له الفداء آن شب به علت عدم توانائی نمازها را نشسته خواند. نیمه های شب سه شنبه 22 ذی الحجه سال 1359 ق بود كه در سن 65 سالگی دعوت حق را لبیك گفته و به لقاء الله پیوست. مرحوم آیةالله العظمی حاج سید ابوالحسن اصفهانی بر جنازه مطهرش نماز خواند و بعد از تشییع با عظمتی كه توسط بزرگان و مراجع عموم مردم انجام شد در صحن مطهر حضرت امیر المؤمنین علیه السلام جنب استادش محدث نوری مدفون گردید. و این بود گوشه هایی از زندگی مردی كه گوئی دوباره به دنیا آمده بود، یك بار برای كسب تجربه و یك بار برای بكارگیری آن، شخصیتی كه نام و خاطره و آثارش در قرن حاضر زینت بخش محفل عاشقان اهل بیت علیهم السلام می باشد.

روحش شاد و با اولیاء الهی محشور باد
«پی نوشتها»

1 - ریحانةالادب ج 4، ص 478، حاج شیخ عباس قمی، مرد تقوا و فضیلت، ص 17.

2 - و یحق لی ان اقول و لقد عشت بعد الشیخ عیشد الحوت فی البر و بقیت فی الدهر و لكن بقاء القلج فی الحر...

3 - فوائد الرضویه، ص 150.

4 - حاج شیخ عباس قمی، مرد تقوا و فضیلت.

5 - اشاره به فرمایش امام صادق علیه السلام در مورد قم می باشد كه آن حضرت فرمود: زمانیكه فتنه ها و بلایا در شهرها گسترش یافت به قم و نواحی آن سفر كنید، زیرا آنجا از فتنه و بلا در امان است.

6 - فوائد الرضویه، صی 3.

7 - مقدمه فوائد الرضویه، چاپ اول 1327 ه ش.

8 - روزنامه جمهوری اسلامی .74 / 3 / 1 ص 11و

9 - حاج شیخ عباس قمی، مرد تقوا و فضیلت.

10 - همان.

11 - مقدمه فوائد الرضویه.

12 - طبقات اعلام الشیعه جزء 1، قسم 3، ص 998.

13 - سیمای فرزانگان، 308.

14 - منتهی الامال، ج 1، ص 125، و حاج شیخ عباس قمی مرد تقوا و فضیلت.

15 - غایة القصوی: ترجمه عروة الوثقی در 2 جلد، ج اول از طهارت تا اموات، ج دوم از كتاب صلوة تا بحث ستر و ساتر می باشد.

16 - حاج شیخ عباس مرد تقوا و فضیلت.

17 - حوزه 53 / 49 به نقل از محجة البیضاء، ج 1، ص 31.

18 - علماء شیعتنا مرابطون فی الثغر الذی یلی ابلیس و عفاریته... احتجاج طبرسی. چاپ بیروت .17 / 1

19 - حدیث اخلاص، ص 58.

20 - طبقات اعلام الشسیعه، جزء اول - قسم سوم ص 998.

21 - نور علم، دوره 2، ش 2، ص 120.

22 - طبقات اعلام الشیعه، جزء سوم، ص 998.

23 - مقدمه مفاتح الجنان، چاپ فراهانی، ص 15.

254 - كتاب كافی تألیف علامه بزرگوار ثقة الاسلام محمد بن یعقوب كلینی رئیس محمدثین شیعه در گذشته به سال 329 ق می باشد و این كتاب معتبرترین و مهمترین كتاب حدیث شیعه می باشد.

25 - حاج شیخ عباس قمی، مرد تقوا و فضیلت، ص 57.

26 - همان، ص 70.

27 - همان، ص 33، و طبقات اعلام الشیعه، جزء اول، قسم سوم، ص 999.

28 - میراث جاویدان، فروردین 72، ص 26.

29 - حاج شیخ عباس قمی مرد تقوا و فضیلت.

30 - فوائد الرضویه، 221 - 222.

31 - طبقات اعلام الشیعه جزء اول، قسم سوم ص 1000.

32 - حوزه، .185 / 49

33 - با مخاطبهای آشنا، ص 141، نوشته علی شریعتی.

34 - اشاره به آیه: قل ما یبعبا بكم ربی لو لا دعاكم»، فرقان 77.

35 - تفسیر سوره حمد، امام خمینی، 80 - 82.

36 - شهاب شریعت 108 - 178 - 186 و نور علم دوره 2، ش 2.

37 - حاج شیخ عباس، مرد تقوی و فضیلت.